LỄ HỘI MỞ CỬA RỪNG ĐỀN CHÚA THEN

(Bắc Giang) Lễ hội mở cửa rừng diễn ra từ ngày 08/02 - 13/02 (tức từ ngày 11 đến 16 tháng Giêng, năm Ất Tỵ) là sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng truyền thống của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng... gắn với tục thờ mẹ rừng, bà mẹ xứ sở, hay vị nữ thần trong tín ngưỡng thờ mẫu của người Việt. Đó là Thánh Mẫu Thượng Ngàn đã có công ban phát sản vật và chở che cho nhân dân từ bao đời nay.

Đền Chúa Then thuộc thôn Việt Hương, xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang, cách thành phố Bắc Giang 20km trên con đường thiên lý cái quan đi lên biên giới phía Bắc.

Đền Chúa Then tên chữ là Linh Quang Thụy Ứng Từ. Chùa nằm ven sông Thương, là nơi tụ cư lâu đời của đồng bào Kinh, Nùng và Tày. Từ thời xa xưa các vị chúa sơn lâm sơn trang cổ của dân tộc Tày, Nùng đã trấn ngự nơi cửa rừng này, phù trợ cho thôn xóm bản làng được ấm no. Theo những lưu truyền hiện có, Đền Bà Chúa Then thờ một vị nữ thần là Bà Then Tiên Vương Thị Chân Nhân.

Theo đồng đền Chúa Then, ông Bùi Quang Lưu giải thích, “Then có nghĩa là thiên. Then là bao trùm của ba dân tộc: Tày, Nùng, Thái. Tín ngưỡng thờ then này chính là thờ các vị tiên thánh, có nguồn gốc từ trên trời hay gọi là thiên tiên, hay là thờ các vị thiên tướng, có công lao lớn cho người dân địa phương. Bà Chúa Then tại xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang là nhân thần có thật. Ngài sinh ra tại đây và theo thầy học đạo, và ngài có các đạo pháp đi cứu dân độ thế được nhân dân nơi đây rất tôn sùng ngài”.

Then hành nghề tọa phúc cứu dân, nhiều dòng họ thờ gọi là Then tổ. Còn Chúa Bà được thờ ở đền Chúa Then, ngài là Then Tiên, ngài đã vượt ra phạm vi một dòng họ, một vùng mà hiển hóa khắp mọi nơi được nhiều người biết tới và thờ phụng. Khi đạo Then được lập thành, ngài hiển linh được dự vào ngôi Then Chúa như một vị thần đại diện cho cả một tín ngưỡng lớn.
Với mục đích phát huy hiệu quả các giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể để tuyên truyền quảng bá về vùng đất và con người Lạng Giang nói chung và xã Hương Sơn nói riêng, Lễ hội mở cửa rừng được tổ chức tại Đền Chúa Then, Đền Cổ Ngựa. Đây là dịp để dân làng gặp gỡ, giao lưu vui vẻ, vừa để cầu mong cho một năm mới mưa thuận gió hòa, cây cối xanh tốt, mùa màng bội thu, thể hiện ước nguyện khát vọng về cuộc sống ấm no, sung túc về vật chất, tinh thần cũng như sự tuần hoàn của quy luật để vạn vật sinh sôi, nảy nở.

Bên cạnh nghi thức tế lễ, rước kiệu cũng là một nghi lễ rất quan trọng trong lễ hội mở cửa rừng. Đội hình rước kiệu được sắp xếp theo trình tự: Đi đầu là đội múa sư tử, tiếp đó là đoàn rước cờ hội, người đánh chiêng, trống, rước tàn, lọng, đội kiệu, chủ tế và quan viên, các cụ cao tuổi và đông đảo nhân dân. Lễ vật gồm có hương hoa và các sản vật địa phương. Đoàn rước đồng loạt rước kiệu từ đền Cổ Ngựa về đền Chúa Then.

Lễ hội mở cửa rừng là sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng truyền thống của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng... gắn với tục thờ mẹ rừng, bà mẹ xứ sở, hay vị nữ thần trong tín ngưỡng thờ mẫu của người Việt. Đó là Thánh Mẫu Thượng Ngàn đã có công ban phát sản vật và chở che cho nhân dân từ bao đời nay.

Theo chia sẻ của người dân, Lễ hội mở cửa rừng này tôn trọng người mẹ thiên nhiên, Con người ta sống phải có đất, nước, lửa và không khí. Cái gì sinh ra không khí mà thiếu những thứ đó thì sự sống không tồn tại. Mẹ núi rừng sản sinh ra không khí, cổ truyền nghĩ ra lễ để bảo tồn thiên nhiên, nên lễ hội mở cửa rừng này rất quan trọng.

Thực hiện nghi lễ mở cửa rừng ban đầu nhà đền Chúa Then thực hiện làm lễ cúng thần rừng, sau đó đọc văn tế xin phép mở cửa rừng, xin keo, atức là tung đôi keo bằng gỗ nhà đền giống như xin đài âm dương, và đẩy mở cửa cung Đại Bái đền Chúa Then. Tiếp đến là tế rượu và dâng lễ vật lên các vị thần, nhà đền chuẩn bị sẵn lộc để trao - nhận lộc rừng cho du khách thập phương. Tại ngôi đền Chúa Then, người dân cùng nhà đền làm lễ khai xuân, dâng mâm lễ, sản vật cúng và đặcbiệt là nghi lễ mở cửa rừng.

Các nghi lễ cúng Thần rừng tại đền Chúa Then là một hình thái sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đặc biệt với tổng hòa các yếu tố văn hóa và nhiều loại hình nghệ thuật độc đáo. Nó có vai trò quan trọng trong tích lũy, kế thừa và củng cố các giá trị về tính cố kết cộng đồng. Trong đó nghi lễ cúng thần rừng là quan trọng nhất và mang tính cộng đồng rõ nét. Nghi lễ này không chỉ để tạ ơn thần rừng đã mang nguồn nước, sản vật cho dân bản mà còn có ý nghĩa giáo dục cho thế hệ trẻ về việc bảo vệ rừng. Đây cũng là tín hiệu khởi đầu cho một mùa làm ăn, lao động gặp nhiều may mắn, đem lại những kết quả tốt đẹp cho đồng bào các dân tộc ở xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang.

Tại đền Chúa Then, hoạt cảnh tái hiện lại huyền tích về bà Chúa Then có công phù trợ, giúp đỡ người dân lao động, sản xuất, chung tay đoàn kết đánh đuổi giặc ngoại xâm được thể hiện với nhiều cung bậc cảm xúc, thu hút sự dõi theo, tìm hiểu của đông đảo du khách thập phương. Ngoài các nghi lễ bắt buộc, lễ mở cửa rừng ở Hương Sơn còn có nhiều tiết mục văn nghệ như trống hội, các màn diễn xướng then, các trò chơi dân gian. Thông qua lễ hội khẳng định vai trò, ý nghĩa quan trọng của lễ hội mở cửa rừng trong tín ngưỡng, văn hóa tâm linh, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của nhân dân, góp phần phát huy vai trò, giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc Tày, Nùng.